Nguyên tắc này có thể tóm gọn trong câu: "Cái này có thì cái kia có, cái này không thì cái kia không." Nó mô tả mối quan hệ tương quan và phụ thuộc lẫn nhau giữa mọi hiện tượng trong vũ trụ, từ đó giải thích rằng không có một cái gì tồn tại vĩnh viễn hoặc độc lập mà không có sự tham gia của các yếu tố khác. Phật giáo diễn giải lý thuyết này thông qua Thập Nhị Nhân Duyên, bao gồm 12 yếu tố liên kết với nhau, tạo thành một chuỗi mắt xích của sự sinh và tử, đau khổ và vô minh. Mỗi yếu tố trong chuỗi này phụ thuộc vào yếu tố trước và gây ra yếu tố sau.

Thập Nhị Nhân Duyên

• Giáo lý không phải để tích lũy kiến thức: Khi học giáo lý, không nên chỉ lưu giữ nó như một khối lượng thông tin, vì điều này khiến tâm trí trở nên nặng nề.
• Thấu hiểu và thực hành: Không cần nhớ tất cả các giáo lý, mà nên tập trung vào việc hiểu rõ và áp dụng vào cuộc sống.
• Buông bỏ tham, sân, si: Học giáo lý là để thấu hiểu và thực hành việc buông bỏ những điều này, giúp tâm hồn trở nên nhẹ nhàng, an nhiên.
• Càng buông xả, càng thấu suốt: Việc buông bỏ càng nhiều, càng đơn giản hóa mọi việc, tâm càng thanh thản và rộng mở.
• Cảm nhận sự nhẹ nhàng trong tâm: Việc học giáo lý giúp giảm bớt gánh nặng trong tâm trí, đem lại sự nhẹ nhàng và thanh thản.

1. Vô Minh (Avijjā)

Vô minh là yếu tố gốc rễ, căn bản nhất của chuỗi Thập Nhị Nhân Duyên. Nó không chỉ đơn thuần là sự thiếu hiểu biết, mà còn là sự hiểu sai, nhìn nhận sai lầm về bản chất của thế giới và con người:

• Về vô thường: Vô minh là sự không nhận thức được rằng mọi sự vật, hiện tượng đều luôn thay đổi, không có gì là cố định hay vĩnh cửu. Con người thường lầm tưởng rằng những gì mình có được sẽ tồn tại mãi mãi, điều này dẫn đến sự bám víu.
• Về vô ngã: Vô minh là sự không hiểu rằng không có một cái tôi cố định, không có một bản thể riêng biệt nào gọi là "tôi". Mọi hiện hữu chỉ là sự kết hợp của các yếu tố nhân duyên, và không có thứ gì tự nó tồn tại độc lập.
• Về khổ: Vô minh khiến con người không nhận ra bản chất thật sự của cuộc sống là khổ. Khổ ở đây không chỉ đơn giản là đau đớn về thể xác hay tinh thần, mà là khổ do bản chất không thỏa mãn của mọi hiện tượng.

Chính vì vô minh mà con người tiếp tục tạo ra nghiệp (karma), dẫn đến sự tồn tại liên tục trong vòng luân hồi. Vô minh là căn nguyên của mọi khổ đau, và khi không có sự sáng suốt, con người bị mắc kẹt trong vòng quay bất tận của sinh tử.

2. Hành (Saṅkhāra)

Hành là sự tạo tác, là các hoạt động nghiệp (karma) mà chúng ta thực hiện dưới ảnh hưởng của vô minh. Có ba loại hành nghiệp:

• Thân nghiệp: Hành động liên quan đến thân thể, như đi, đứng, nói năng, hoặc các hành động vật lý khác.
• Khẩu nghiệp: Hành động thông qua lời nói, bao gồm việc nói lời thiện hay ác, nói dối, vu khống, hoặc lời nói tạo nghiệp tốt.
• Ý nghiệp: Hành động xảy ra trong tâm trí, như ý nghĩ, cảm xúc, và ý định.

Hành là sự tạo tác qua ba nghiệp (thân, khẩu, ý), được thúc đẩy bởi vô minh. Khi chúng ta hành động với tâm vô minh, không thấy rõ chân lý, những hành động này tạo ra nghiệp xấu hoặc nghiệp tốt. Chính nghiệp lực này sẽ dẫn đến tái sinh trong tương lai.

3. Thức (Viññāṇa)

Thức là sự nhận thức, nhưng nó không chỉ đơn thuần là sự nhận thức về sự vật, mà còn là nền tảng của sự hình thành bản ngã (cái tôi). Thức được chia thành nhiều loại, mỗi loại tương ứng với một giác quan:

• Nhãn thức: Thức liên quan đến mắt, nhận thức hình ảnh.
• Nhĩ thức: Thức liên quan đến tai, nhận thức âm thanh.
• Tỉ thức: Thức liên quan đến mũi, nhận thức mùi hương.
• Thiệt thức: Thức liên quan đến lưỡi, nhận thức vị giác.
• Thân thức: Thức liên quan đến thân thể, nhận thức cảm giác xúc chạm.
• Ý thức: Thức liên quan đến tâm trí, nhận thức suy nghĩ, cảm xúc, tư tưởng.

Thức là yếu tố cơ bản để hình thành danh sắc, tức là sự kết hợp giữa phần tinh thần (danh) và phần vật chất (sắc). Từ đó, một cá thể bắt đầu hình thành và tồn tại.

4. Danh Sắc (Nāmarūpa)

Danh sắc là sự kết hợp giữa tinh thần và vật chất:

• Danh: Là phần tinh thần, gồm có: thọ (cảm giác), tưởng (nhận thức), hành (ý chí), và thức (tâm thức).
• Sắc: Là phần vật chất, tức thân thể vật lý, bao gồm: tứ đại (đất, nước, gió, lửa), cơ thể và các bộ phận vật lý khác.

Danh sắc chính là yếu tố căn bản tạo nên một con người, một cá thể. Nó không tồn tại độc lập mà là sự kết hợp phức tạp giữa các yếu tố tinh thần và vật chất, và nó phụ thuộc vào sự hiện diện của thức để duy trì sự sống.

5. Lục Nhập (Saḷāyatana)

Lục nhập là sự phát triển đầy đủ của sáu giác quan: mắt (thị giác), tai (thính giác), mũi (khứu giác), lưỡi (vị giác), thân (xúc giác), và ý thức (tâm lý, tư tưởng). Chính từ lục nhập mà con người bắt đầu tương tác với thế giới xung quanh.

Mỗi giác quan là một "cửa sổ" để tâm thức tiếp nhận thông tin từ thế giới. Khi có lục nhập, các giác quan sẽ tiếp xúc với các đối tượng tương ứng trong thế giới, và điều này dẫn đến sự tiếp xúc (xúc) giữa cá thể và thế giới ngoại cảnh.

6. Xúc (Phassa)

Xúc là sự tiếp xúc giữa các giác quan và các đối tượng bên ngoài. Mỗi giác quan khi tiếp xúc với một đối tượng sẽ tạo ra một trải nghiệm cụ thể, ví dụ:

• Mắt nhìn thấy hình ảnh.
• Tai nghe âm thanh.
• Mũi ngửi thấy mùi hương.
• Lưỡi cảm nhận vị.
• Thân tiếp xúc với cảm giác vật lý.
• Ý thức tiếp nhận và xử lý các suy nghĩ, cảm xúc.

Xúc là điều kiện để tạo ra cảm giác (thọ). Mỗi lần có xúc thì sẽ có thọ sinh khởi.

7. Thọ (Vedanā)

Thọ là cảm giác sinh khởi từ sự tiếp xúc (xúc) giữa các giác quan và đối tượng. Có ba loại cảm giác (thọ):

• Lạc thọ: Cảm giác dễ chịu, ví dụ khi nghe một âm thanh êm dịu hoặc khi ăn món ăn ngon.
• Khổ thọ: Cảm giác khó chịu, ví dụ như đau đớn về thể xác hoặc bị xúc phạm.
• Xả thọ: Cảm giác trung tính, không dễ chịu cũng không khó chịu.

Thọ là yếu tố quan trọng nhất trong việc dẫn đến sự sinh khởi của ái (ham muốn). Khi có lạc thọ, con người sẽ muốn giữ lấy nó; khi có khổ thọ, họ sẽ tìm cách né tránh.

8. Ái (Taṇhā)

Ái là sự ham muốn, khao khát và bám víu vào những cảm giác dễ chịu, mong muốn né tránh những cảm giác khó chịu. Có ba loại ái chính:

• Dục ái: Ham muốn những lạc thọ về thể chất, như tài sản, danh vọng, quyền lực, tình dục.
• Hữu ái: Ham muốn được tồn tại, mong muốn duy trì bản ngã, sự sống.
• Phi hữu ái: Mong muốn chấm dứt sự đau khổ, nhưng lại không thấy rõ phương pháp đúng đắn, dẫn đến sự khát khao tiêu diệt bản ngã một cách sai lầm.

Ái là nguyên nhân chính khiến con người tạo ra thủ, tức là sự nắm giữ chặt chẽ những gì họ mong cầu.

9. Thủ (Upādāna)

Thủ là sự bám víu, nắm giữ mạnh mẽ hơn ái. Khi ái trở nên mãnh liệt, con người bắt đầu cố gắng kiểm soát và chiếm giữ đối tượng của sự ham muốn. Thủ biểu hiện dưới nhiều hình thức:

• Dục thủ: Bám víu vào các đối tượng thỏa mãn ham muốn.
• Kiến thủ: Bám víu vào các quan điểm, tư tưởng cá nhân.
• Giới cấm thủ: Bám víu vào những nghi lễ, phong tục mà họ tin là đúng, nhưng có thể không phù hợp.
• Ngã thủ: Bám víu vào bản ngã, sự tồn tại của cái tôi.

Thủ chính là nhân tố tạo ra nghiệp lực mạnh mẽ, dẫn đến sự hình thành hữu, tức là sự tồn tại tiếp theo trong vòng luân hồi.

10. Hữu (Bhava)

Hữu là trạng thái hiện hữu, là sự tồn tại của một cá thể trong một cõi nhất định (cõi trời, cõi người, cõi súc sinh, cõi địa ngục, v.v.). Hữu là kết quả của nghiệp lực được tích tụ từ thủ, và nó là yếu tố dẫn đến sự tái sinh trong một kiếp sống mới.

11. Sinh (Jāti)

Sinh là sự ra đời, là điểm khởi đầu của một chu kỳ sống mới. Khi nghiệp lực tích tụ đủ, một chúng sinh sẽ được tái sinh trong một cõi thích hợp với nghiệp lực của mình.

12. Lão Tử (Jarāmaraṇa)

Lão tử là quá trình già yếu, suy thoái và cuối cùng là chết đi. Tuy nhiên, trong chu kỳ này, sự chết không phải là kết thúc, mà là bước tiếp theo trong vòng luân hồi.

Phá Vỡ Chuỗi Nhân Duyên

Như vậy, chuỗi Thập Nhị Nhân Duyên chỉ được phá vỡ khi ta diệt trừ được vô minh. Khi chúng ta hiểu rõ bản chất của vô thường, vô ngã và khổ, ta sẽ không còn bị dẫn dắt bởi các yếu tố trong chuỗi này, từ đó thoát khỏi vòng luân hồi.

Việc diệt trừ vô minh là con đường để đạt được Niết Bàn, nơi mà không còn khổ đau, không còn tái sinh. Chỉ khi phá vỡ được chuỗi nhân duyên này, con người mới có thể đạt được sự giải thoát vĩnh viễn.